सांस्कृतिक चेतनामा जनसांस्कृतिक महासंघको भूमिका

समाज परिवर्तन र रुपान्तरणको महत्वपर्ूण्ा पक्ष हो सही र वैज्ञानिक सांस्कृतिक तथा सौर्न्दर्य चिन्तन । आज हामी एक्काइशौं शताब्दीको विज्ञान र प्रविधिको युगमा छलाङ्ग मारिरहेका नै किन नहोऔं, तर हाम्रो चिन्तन शैली अद्योपरान्त उही पुरातन र मूलत सामन्ती नै रही आएको छ । हाम्रो सामन्ती समाजले आफ्नै प्रकारको सामन्ती रीति रिवाज, भाषा, शैली र सांस्कृतिक चिन्तनमा समाजलाई जकड्याएर राखेको छ । फलस्वरुप हामीमा नवयुगको चेतना हुँदाहुँदै पनि हामीले जीवन र जगतका घटना तथा परिघटनाहरुलाई भौतिकवादी गतिशीलतामा बुझ्न सकेका छैनौं । यसैको निरन्तरता स्वरुप हामी हरेक वस्तु, घटना र क्रियाकलापको पछाडी तर्क गर्नुको सट्टा अलौकिक र्'इश्वर'को रचनाको रुपमा सहजै स्वीकार गरेर बहसबाट पन्छिने गर्र्छौं । यसले हामीलाई फगत भाग्यावादी र्रर् इश्वरवादी मात्र बनाएको छ । यसरी कुनैपनि वस्तु, घटना र विचारको तार्किक ढंगबाट विश्लेषण गरी कारण र असरहरु खोज्नुको सट्टा त्यसलाई र्'इश्वरको लीला' वा 'भाग्यको खेल' मान्ने आम प्रवृत्तिले यथार्थको रहस्योद्घाटनमा तगारो उत्पन्न गरिदिएको त छ नै यसले पारम्परिक रुढीवादी चिन्तन र आग्रहलाई 'बिरालो बाँध्ने' शैलीमा अंगिकार गर्न बाध्य तुल्याएको छ ।

१० वर्षो जनयुद्धको जगमा सम्पन्न २०६२/०६३ को १९ दिने जनआन्दोलनले सयौँ वर्षदेखि नेपाली समाजमा जरा गाडेको निरंकुश सामन्ती राजतन्त्रको अन्त्य गरी गणतन्त्रको ध्वजा फहराए पनि विद्यमान अर्धसामन्ती र अर्धऔपनिवेशिक स्थितिको अन्त्य भएको छैन । नेपालमा विद्यमान वर्गीय, जातीय, भाषीक, क्षेत्रीय, लिंगीय, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक उत्पीडनको साथसाथै बाहृय क्षेत्रबाट भइरहेको साम्राज्यवादी र विस्तारवादी उत्पीडनको अन्त्य नभइकन स्थापित गणतन्त्रको सुदृढिकरण हुने कुनै गुञ्जायस देखिँदैन । त्यसैले सामन्तवाद, साम्राज्यवाद र विस्तारवाद विरुद्ध प्रगतिवादी कला, साहित्य र चिन्तनको विकास गरी प्रगतिशील सौर्न्दर्य चेतनालाई समाजको प्रमुख आधार बनाउनुपर्ने भएको छ । तबमात्र सामन्ती-साम्राज्यवादी एवम् विस्तारवादी संस्कृतिको चंगुलमा फँसिरहेको हाम्रो सांस्कृतिक चिन्तनलाई प्रत्रि्रुवीय साहित्यिक मूल्यबाट बचाउन सकिन्छ । सौर्न्दर्य शास्त्र राजनीतिक आन्दोलनको एउटा प्रमुख हतियार हो । यसै सर्न्दर्भमा जनयुद्धका नायक कमरेड प्रचण्डको भनाई उल्लेखनीय छ । 'साहित्य र कलाप्रति रुचि नराख्ने, त्यसलाई महत्व नदिने पार्टर्ीी कुनैपनि नेताले जनक्रान्तिको नेतृत्व गर्न सक्तैन'

हामीसँग भौतिक शरीर छ । श्रम गर्ने हात खुट्टाहरु छन् र चिन्तन मनन गर्ने मस्तिष्क पनि छ । तर हामीले आफ्नो मस्तिष्क कहिले पनि आफ्नो जीवन-दृष्टि खुट्टयाउनेतर्फपरिचालित गर्न सकेका छैनौं । हामीले यसलाई प्रयोग गर्यौं त केवल धर्म, संस्कृति र परम्पराको नाममा सदियौँ देखि चलिआएको रुढीवादी परम्परा र सामन्ती आग्रहलाई पच्छ्याउन । हाम्रो सामन्ती समाजले तथाकथित विशुद्ध साहित्यको नाममा सामन्तवादी र उत्तरआधुनिक साहित्यिक मूल्यहरुलाई चपरीमुनिबाट उठाएरै भएपनि समाजमा प्रतिस्थापना गर्ने काम गरेको छ । र उसले कथित हिंसा र युद्धको नाममा समाजवादी यथार्थवादी कला र साहित्यको सधैं विरोध गर्दै आएको छ । यसरी हर्ेदा हामी मूलत दर्ुइ खालका विकारयुक्त सांस्कृतिक चिन्तनबाट गुज्रिरहेका छौं । पहिलो मनुवादी र सामन्तवादी जड सांस्कृतिक चिन्तन, जसले समाजलाई कथित धर्म, संस्कृति, परम्परा र संस्कारको नाममा परम्परादेखि नै चलिआएका रुढीवादी सामन्ती संस्कार एवम् रीतिरिवाजहरुलाई निरन्तरता दिइरहेको छ । र ती अवैज्ञानिक सांस्कृतिक चिन्तनलाई वैज्ञानिक ढंगबाट परिष्कृत गर्नबाट बञ्चीत गरेको छ । तिनै पुराना सामन्ती चिन्तनहरुलाई आफ्नो जीवन-दृष्टि बनाउँदै आउनाले नै आजको विज्ञान र प्रविधिको युगमा पनि हामी ऊँच, नीच, छुवाछुत, धामी झाँक्री, बोक्सी, भूतप्रेत, पिचास आदिमा समय गुजारिरहेका छौं । फलस्वरुप यही हाम्रो सभ्य कहलिएको समाजमा कति हजुरआमा, आमा, दिदी तथा बहिनीहरु जिउँदै जल्नु परेको छ । कुकुरसमेतले भित्रिने अवसर पाउँदा मानिसलाई दलीत वा तल्लो जातिको नाममा घर भित्र पस्नबाट रोकिएको छ । दोश्रो, साम्राज्यवादी-विस्तारवादी साहित्यिक मूल्य र मान्यताहरु, जसले कथित उत्तरआधुनिकता वादको नाममा छाडा र अश्लील सांस्कृतिक चिन्तनलाई निर्वाध रुपमा आयात गरी नेपालको युवाशक्तिलाई त्यसको दर्ीघकालीन उपभोक्ता बनाइरहेको छ । फलस्वरुप राष्ट्र निर्माणमा दत्तचित्त भएर लाग्नुपर्ने युवाहरु दिनप्रतिदिन मोजमस्ती र भोगविलासमा समय गुजारिरहेका छन् । अझ कतिपय युवाहरु त आपराधिक क्रियाकलापमा समेत संलग्न हुँदैछन् । त्यस्तैगरी धर्मको नाममा पनि हाम्रो समाज निकै पाखण्डी छ । यसो भन्दा धर्म र संस्कृतिको विरोध गरेको जस्तो सुनिएला । तर धर्म, संस्कृति र परम्पराका नाममा चलि आएका अत्यन्तै निकृष्ट र रुढीवादी संस्कार जो आजको परिवेशमा कुसंस्कार बन्दैछ, त्यस्तो कथित परम्परालाई तोडेर वैज्ञानिक तरिकाले परम्परा र संस्कारलाई पर्ुनपरिभाषित र परिस्कृत गर्दै लैजानुपर्ने आजको टट्कारो आवश्यकतालाई कम आँक्न पटक्कै मिल्दैन । सामन्ती समाजमा जीवनको हरेक क्षेत्रमा धर्मको छाप परेको हुन्छ । सामन्त महासामन्तहरुले धर्मको आडमा नै आफ्नो वर्ग स्वार्थको रक्षा गर्दै धर्मलाई शोषणको माध्यम बनाएको हुन्छ । अब यस प्रकारका खोक्रा र आडम्बरी साहित्यिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र पारम्परिक मूल्य र मान्यताहरुको पर्ुनसंरचना हुनु जरुरी भइसकेको छ । यस प्रकारका खोक्रा साहित्यिक मूल्य, मान्यता र सांस्कृतिक चिन्तनहरुको विरुद्ध मार्क्सवादी सौर्न्दर्य चिन्तनमा आधारित प्रगतिवादी यथार्थवादी र समाजवादी कला, साहित्य र सांस्कृतिक चेतनाको विकास गर्न कम्मर कसेर लागेको छ 'एकीकृत अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक महासंघ' । प्रगतिशील लेखक, श्रष्टा र संस्कृतिकर्मीहरुको यो छाता संगठनले भर्खरै मात्र बुटवलमा 'अवध-मधेश' राज्यस्तरीय प्रथम सम्मेलन सम्पन्न गरी २१ सदस्यीय कार्यसमिति गठन गरेको छ । जनताको वर्गीय चेतना र भावनासँग मितेरी गाँस्दै जनवादी कला, साहित्य र संस्कृतिको पर््रवर्द्धन गरी मालिक, सामन्त, दलाल, पूँजीवादीहरुले लादेको खोक्रो र भ्रमपर्ूण्ा सांस्कृतिक चिन्तनलाई छिमलेर जनवादी साहित्य र कलाको सुन्दर बगैँचा निर्माण गर्न प्रतिबद्ध जनसांस्कृतिक महासंघले निश्चय नै सामाजिक रुपान्तरणको लागिे अतुलनीय योगदान दिन सफल होस्, मेरो यही शुभकामना !

मनिकर कार्की 'निवर्तमान'