(गताङ्कबाट बा“की) कारागार भन्नेबित्तीकै अ“ध्यारो, निर्जन ठाउ“को सम्झना आउ“छ । तर, गुल्मी कारागारभित्रको दृष्यले जोकोहीलाई पनि एकछिन सोच्न बाध्य बनाउ“छ कि यस्तो पनि कारागार हुनसक्छ ? मलाई पनि कारागारभित्रका सबैजसो कैदी बन्दीहरु कुनै न कुनै काममा लागेको देख्दा चालू अवस्थामा रहेको कुनै कारखानामा छिरेको अनुभूति भयो । सानाठूला अपराध गरेका अथवा कतिपय अपराधको उद्योगमा परेका र पारिएका कैदी बन्दीहरुको उद्यमशीलताले जोकोहीलाई प्रभावित पार्छ नै । म पनि कैदीबन्दीहरुको उद्यमशीलताबाट प्रभावित भए“ । कारागारभित्र सञ्चालित बा“सको मुढा बुन्ने, ढाकाका गलबन्दी तथा पछ्यौरा बुन्ने, कपडा बुन्ने तथा सिलाउने, च्याउ खेती, सुईंटर बुन्ने, टोपी बुन्ने लगायतका हाते उद्योग र थोरै जग्गामा पनि तरकारीका बेर्ना उमारेको देख्दा उद्यमशील हातहरुलाई कारागारका जञ्जीरले पनि छेक्न सक्दोरहेनछ भन्ने आभास भयो ।
आफ्नो कृषि कर्मबाट उत्साहित हु“दै एकजना बाले सुनाए, ‘२० हजारको बेर्ना बेचिसकें, अब त्यस्तै १६ हजार जतिको बा“की छ ।’ यसैबीच कुनै अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थामा कार्यरत न्यूजिल्याण्डका एक विदेशी नागरिक त्यहा“ आएर दुईवटा मुढा किनेर लगे । उनी भन्दै थिए, ‘यो जेल कम र मनोरञ्जनस्थल बढी देखिन्छ । मानिसहरु विदा मनाउनका लागि भित्र आएजस्ता । मेरो अनुभवमा विदेशमा यस्तो देखिंदैन । यो नेपालमा मात्र हो ।’ हो, ती न्यूजिल्याण्डका नागरिकले भनेजस्तो गुल्मी कारागारको दृष्यले कारागारलाई ‘सुधार गृह’ बनाउनुपर्ने भनाईलाई गुल्मी कारागारले सा“च्चिकै कार्यान्वयन गरेको महशुस भयो ।
त्यही तम्घासकै बसपार्क छेउमा बसेर चुरोटको धु“वा उडाउ“दै गफ्फिरहेका युवा, अनि कुनै होटलको बाहिर क्यारेमको गोटी खेल्दै छिल्लिरहेका युवाहरु, मुलुकमा बढ्दो बेरोजगारीस“गै कुनै संभावना नदेखी रगत पसिना चुहाउन विदेशी भूमिमा जान हातमा पासपोर्ट लिएर सहरबजारदेखि गाउ“घरसम्म पुगेका मेनपावरवाला तथा तिनका एजेण्टहरुस“ग हात जोड्न पुगेका आम नेपाली युवा पंक्तिलाई गुल्मी कारागारको उद्यमशीलताले गिज्याइरहे झैं लाग्यो । आखिर मन भए धन आर्जन गर्न गाहारो रहेनछ । सीप र साधन भन्ने कुरा त आर्जन गर्ने न हो । गुल्मी कारागारले दिएको शिक्षा यही हो ।
कारागारको जीवन्त अवलोकनपछि भेट्नका लागि कुरिरहेका अर्खलेका मित्र पिताम्बर खनाल र भाइ ऋषि खनालस“ग छोटो भलाकुसारीपछि म सबैस“ग विदा भएर अगाडि बढ्ने भए“ । अबको यात्रा भने नितान्त एक्लो हुने भयो । रेसुङ्गाको फेदीहु“दै तेर्सिएको घुर्माइलो पिच सडकमा हुईकिंदा निकै रमाइलो अनुभूति भयो । केहीबेर अघिसम्म पहाडका खाल्टा, ढुंगा, गेग्रयान छल्दै धीमा गतिमा गुड्नुपर्ने बाध्यता अब थिएन । स्वभावैले मोटरसाइकलको गति बढेकै थियो । गौंडाकोटबाट डा“डैडा“डा पृष्ठभूमिमा डुब्न लागेको रातो घामलाई पच्छ्याउ“दै खाली सडकमा यात्रा गर्दा मन निकै रोमाञ्चित त छ“दैथियो । त्यसमाथि विगतका दृष्यहरु एकएक गर्दै मानसपटलमा सिनेमाका दृष्यहरुझैं आइरहेका थिए । करिब एक घण्टाको यात्रापछि बलेटक्सार पुग्दा सा“झ झमक्कै परेको थियो ।
गोधुली सा“झको चीसो सिरेटो अनि मोटरसाइकलको दुत्ततर यात्राले शरीर कठ्यांग्रिएकै त होइन तर चिसोपना बढी नै अनुभूूति भएको थियो । यात्राको थकान र सा“झको सिरेटोले चिसिएको शरीरमा बुटवलको एक उच्च माविमा प्राध्यापनरत सहकर्मी मित्र मिनाक्षी न्यौपानेको न्यानो आतिथ्यता र तातो चियाको चुस्कीस“गै केहीबेर गफ चल्यो । चियाले थकान र चिसोले चूर भएको शरीर रिचार्ज भएको अनुभूति भयो । मिनाक्षीका बुबा भोजराज न्यौपानेस“ग पनि केहीबेर भलाकुसारी भयो । उनले विगत झण्डै ३० वर्षदेखिको बलेटक्सारको आर्थिक तथा सामाजिक विकासको फेहरिस्त नै प्रस्तुत गरे । त्यसपछि त्यहा“बाट म छुट्टिए“ र बासको व्यवस्थापनमा लागें । बासको प्रबन्ध गर्ने क्रममा मित्र सन्तोष पौड्याल र रामजी ज्ञवालीले निकै सहयोग गरे । उनीहरुले टेलिफोनबाट त्यहींका एक स्थानीय व्यवसायी कमल श्रेष्ठलाई बासको प्रबन्ध गरिदिन भने । कमलजीले निकै आत्मीयताका साथ सहयोग गरे । गुल्मीको बलेटक्सार वरिपरीको क्षेत्र मौसमी तथा बेमौसमी तरकारी खेती, अदुवा, सुन्तला तथा कफिको लागि प्रख्यात नै रहेछ ।
भोलिपल्ट बिहानको चियास“गै म खज्र्याङ–चिदिकातर्फ लागें । पहाडी कच्ची र धुलो बाटो भइकन पनि यो बाटोमा यात्रा गर्न त्यत्ति कठिनाइ भएन । बाटो सजिलो नै रहेछ । करिब आधाघण्टाको यात्रापछि म गुल्मी र अर्घाखा“चीको सिमाना खज्र्याङ पुगें । त्यतिबेलासम्म खज्याङले आफूलाई भुईंकुहिरोको गर्भमै लुकाएको थियो । खज्र्याङ झर्नुको मेरो उद्देश्य बुटवलका केही व्यवसायी साथीहरुले भर्खरै सुरु गरेको नया“ काम हेर्नु थियो । बुटवलमा कम्प्यूटर व्यवसाय गरिरहेका पुरुषोत्तम अर्याल, लक्ष्मण अर्याल तथा रामचन्द्र अर्यालले भर्खरै सुरु गरेको बाख्रापालन हेर्न म खज्र्याङतर्फ ओर्लिएको थिए“ ।
खज्र्याङ खोलो तरेर केही बेर उकालो लागेपछि पुगियो पुरुषोत्तमजीको बाख्रा फार्ममा । पुरुषोत्तमजीहरु र चिदिकाकै राम प्रसाद खनालले संयुक्त रुपमा सुरु गरेको ‘अमलडा“डा बाख्रा पालन केन्द्र’ले खासगरी स्थानीय जातकै बाख्राहरु संकलन गरी बाख्रा पालन सुरु गरेको रहेछ । हाल ५३ वटा बाख्राहरु रहेको उक्त फार्ममा ४ सयसम्म बाख्रा पु¥याउने लक्ष्य रहेको बाख्राको रेखदेख तथा व्यवस्थापनमा जुटेका रामप्रसादले बताए । करिब १० लाख लागतमा सञ्चालित उक्त बाख्रा पालन केन्द्रको काम सराहनीय लाग्यो । त्यसो त केन्द्रका व्यवस्थापनमा खटिएका रामप्रसाद रोजगारीका लागि भारतहु“दै मलेशिया पनि पुगिसकेका रहेछन् । १५ वर्ष भारत र ३ वर्ष मलेसियामा गएर काम गर्दासमेत राम्रो आम्दानी गर्न नसकेपछि उनी कामका लागि अब विदेश नजाने निर्णय गरेरै गाउ“मै केही गर्न तम्सिएका रहेछन् । उनलाई गाउ“मै रोजगार दिलाउने र कृषिमा केही गर्न अठोटका साथ बुटवलमा व्यवसाय गरेर बसेका पुरुषोत्तम अर्यालले आफ्नै घरबारीमा बाख्रा पालन केन्द्र निर्माण गरी बाख्रा पालन सुरु गरेका रहेछन् । ‘बाख्रा तथा बोकाखसीहरुको माग स्थानीय रुपमै पनि धेरै छ । तर, अहिले लगानीको अवस्था छौं । बिक्रीका लागि अझ दुई वर्षजति लाग्ला ।’ आफ्नो कामबाट उत्साहित रामप्रसादले सुनाए । पुरुषोत्तमजीहरुको यो उत्साहपूर्ण कार्यले मलाई त्यो ठाउ“मा जान बाध्य गरायो । बाख्रापालन केन्द्रको छोटो अवलोकनपछि म सिधै बुटवलका लागि हान्निए“ ।
यसपालीको तिहार यात्राले मलाई गाउ“ बुझ्न सिकायो । गाउ“घरको सुख, दुःखलाई अझ नजिकबाट स्पर्श गरायो । मलाई गाउ“घरमा कठिनाइमात्र होइन संभावनाहरु पनि प्रशस्तै छन् भन्ने कुरास“ग साक्षात्कार गरायो । तर पनि गाउ“घर अब सहरबजारको उपभोक्तावादी अतिक्रमणबाट बच्न नसकेको तथ्यस“ग र रेमिटान्सको आप्रवाहले गाउ“घरपनि प्यारालाइज हु“दै गएको तीतो यथार्थस“ग पनि जम्काभेट भएको अनुभूति भएको छ । तथापि ठूला भ्रमको पछि नलागी ससाना सत्यहरुस“ग साक्षात्कार हु“दै गाउ“मै बसेर उद्यमी र परिश्रम गर्नेहरुलाई सलाम । अनि सलाम, ती गरिखाने हातहरुलाई ।
मनिकर कार्की ‘निवर्तमान’
manikar.nibartaman@gmail.com
Dainikpatra Daily, 23 Kartik, 2071.
आफ्नो कृषि कर्मबाट उत्साहित हु“दै एकजना बाले सुनाए, ‘२० हजारको बेर्ना बेचिसकें, अब त्यस्तै १६ हजार जतिको बा“की छ ।’ यसैबीच कुनै अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थामा कार्यरत न्यूजिल्याण्डका एक विदेशी नागरिक त्यहा“ आएर दुईवटा मुढा किनेर लगे । उनी भन्दै थिए, ‘यो जेल कम र मनोरञ्जनस्थल बढी देखिन्छ । मानिसहरु विदा मनाउनका लागि भित्र आएजस्ता । मेरो अनुभवमा विदेशमा यस्तो देखिंदैन । यो नेपालमा मात्र हो ।’ हो, ती न्यूजिल्याण्डका नागरिकले भनेजस्तो गुल्मी कारागारको दृष्यले कारागारलाई ‘सुधार गृह’ बनाउनुपर्ने भनाईलाई गुल्मी कारागारले सा“च्चिकै कार्यान्वयन गरेको महशुस भयो ।
त्यही तम्घासकै बसपार्क छेउमा बसेर चुरोटको धु“वा उडाउ“दै गफ्फिरहेका युवा, अनि कुनै होटलको बाहिर क्यारेमको गोटी खेल्दै छिल्लिरहेका युवाहरु, मुलुकमा बढ्दो बेरोजगारीस“गै कुनै संभावना नदेखी रगत पसिना चुहाउन विदेशी भूमिमा जान हातमा पासपोर्ट लिएर सहरबजारदेखि गाउ“घरसम्म पुगेका मेनपावरवाला तथा तिनका एजेण्टहरुस“ग हात जोड्न पुगेका आम नेपाली युवा पंक्तिलाई गुल्मी कारागारको उद्यमशीलताले गिज्याइरहे झैं लाग्यो । आखिर मन भए धन आर्जन गर्न गाहारो रहेनछ । सीप र साधन भन्ने कुरा त आर्जन गर्ने न हो । गुल्मी कारागारले दिएको शिक्षा यही हो ।
कारागारको जीवन्त अवलोकनपछि भेट्नका लागि कुरिरहेका अर्खलेका मित्र पिताम्बर खनाल र भाइ ऋषि खनालस“ग छोटो भलाकुसारीपछि म सबैस“ग विदा भएर अगाडि बढ्ने भए“ । अबको यात्रा भने नितान्त एक्लो हुने भयो । रेसुङ्गाको फेदीहु“दै तेर्सिएको घुर्माइलो पिच सडकमा हुईकिंदा निकै रमाइलो अनुभूति भयो । केहीबेर अघिसम्म पहाडका खाल्टा, ढुंगा, गेग्रयान छल्दै धीमा गतिमा गुड्नुपर्ने बाध्यता अब थिएन । स्वभावैले मोटरसाइकलको गति बढेकै थियो । गौंडाकोटबाट डा“डैडा“डा पृष्ठभूमिमा डुब्न लागेको रातो घामलाई पच्छ्याउ“दै खाली सडकमा यात्रा गर्दा मन निकै रोमाञ्चित त छ“दैथियो । त्यसमाथि विगतका दृष्यहरु एकएक गर्दै मानसपटलमा सिनेमाका दृष्यहरुझैं आइरहेका थिए । करिब एक घण्टाको यात्रापछि बलेटक्सार पुग्दा सा“झ झमक्कै परेको थियो ।
गोधुली सा“झको चीसो सिरेटो अनि मोटरसाइकलको दुत्ततर यात्राले शरीर कठ्यांग्रिएकै त होइन तर चिसोपना बढी नै अनुभूूति भएको थियो । यात्राको थकान र सा“झको सिरेटोले चिसिएको शरीरमा बुटवलको एक उच्च माविमा प्राध्यापनरत सहकर्मी मित्र मिनाक्षी न्यौपानेको न्यानो आतिथ्यता र तातो चियाको चुस्कीस“गै केहीबेर गफ चल्यो । चियाले थकान र चिसोले चूर भएको शरीर रिचार्ज भएको अनुभूति भयो । मिनाक्षीका बुबा भोजराज न्यौपानेस“ग पनि केहीबेर भलाकुसारी भयो । उनले विगत झण्डै ३० वर्षदेखिको बलेटक्सारको आर्थिक तथा सामाजिक विकासको फेहरिस्त नै प्रस्तुत गरे । त्यसपछि त्यहा“बाट म छुट्टिए“ र बासको व्यवस्थापनमा लागें । बासको प्रबन्ध गर्ने क्रममा मित्र सन्तोष पौड्याल र रामजी ज्ञवालीले निकै सहयोग गरे । उनीहरुले टेलिफोनबाट त्यहींका एक स्थानीय व्यवसायी कमल श्रेष्ठलाई बासको प्रबन्ध गरिदिन भने । कमलजीले निकै आत्मीयताका साथ सहयोग गरे । गुल्मीको बलेटक्सार वरिपरीको क्षेत्र मौसमी तथा बेमौसमी तरकारी खेती, अदुवा, सुन्तला तथा कफिको लागि प्रख्यात नै रहेछ ।
भोलिपल्ट बिहानको चियास“गै म खज्र्याङ–चिदिकातर्फ लागें । पहाडी कच्ची र धुलो बाटो भइकन पनि यो बाटोमा यात्रा गर्न त्यत्ति कठिनाइ भएन । बाटो सजिलो नै रहेछ । करिब आधाघण्टाको यात्रापछि म गुल्मी र अर्घाखा“चीको सिमाना खज्र्याङ पुगें । त्यतिबेलासम्म खज्याङले आफूलाई भुईंकुहिरोको गर्भमै लुकाएको थियो । खज्र्याङ झर्नुको मेरो उद्देश्य बुटवलका केही व्यवसायी साथीहरुले भर्खरै सुरु गरेको नया“ काम हेर्नु थियो । बुटवलमा कम्प्यूटर व्यवसाय गरिरहेका पुरुषोत्तम अर्याल, लक्ष्मण अर्याल तथा रामचन्द्र अर्यालले भर्खरै सुरु गरेको बाख्रापालन हेर्न म खज्र्याङतर्फ ओर्लिएको थिए“ ।
खज्र्याङ खोलो तरेर केही बेर उकालो लागेपछि पुगियो पुरुषोत्तमजीको बाख्रा फार्ममा । पुरुषोत्तमजीहरु र चिदिकाकै राम प्रसाद खनालले संयुक्त रुपमा सुरु गरेको ‘अमलडा“डा बाख्रा पालन केन्द्र’ले खासगरी स्थानीय जातकै बाख्राहरु संकलन गरी बाख्रा पालन सुरु गरेको रहेछ । हाल ५३ वटा बाख्राहरु रहेको उक्त फार्ममा ४ सयसम्म बाख्रा पु¥याउने लक्ष्य रहेको बाख्राको रेखदेख तथा व्यवस्थापनमा जुटेका रामप्रसादले बताए । करिब १० लाख लागतमा सञ्चालित उक्त बाख्रा पालन केन्द्रको काम सराहनीय लाग्यो । त्यसो त केन्द्रका व्यवस्थापनमा खटिएका रामप्रसाद रोजगारीका लागि भारतहु“दै मलेशिया पनि पुगिसकेका रहेछन् । १५ वर्ष भारत र ३ वर्ष मलेसियामा गएर काम गर्दासमेत राम्रो आम्दानी गर्न नसकेपछि उनी कामका लागि अब विदेश नजाने निर्णय गरेरै गाउ“मै केही गर्न तम्सिएका रहेछन् । उनलाई गाउ“मै रोजगार दिलाउने र कृषिमा केही गर्न अठोटका साथ बुटवलमा व्यवसाय गरेर बसेका पुरुषोत्तम अर्यालले आफ्नै घरबारीमा बाख्रा पालन केन्द्र निर्माण गरी बाख्रा पालन सुरु गरेका रहेछन् । ‘बाख्रा तथा बोकाखसीहरुको माग स्थानीय रुपमै पनि धेरै छ । तर, अहिले लगानीको अवस्था छौं । बिक्रीका लागि अझ दुई वर्षजति लाग्ला ।’ आफ्नो कामबाट उत्साहित रामप्रसादले सुनाए । पुरुषोत्तमजीहरुको यो उत्साहपूर्ण कार्यले मलाई त्यो ठाउ“मा जान बाध्य गरायो । बाख्रापालन केन्द्रको छोटो अवलोकनपछि म सिधै बुटवलका लागि हान्निए“ ।
यसपालीको तिहार यात्राले मलाई गाउ“ बुझ्न सिकायो । गाउ“घरको सुख, दुःखलाई अझ नजिकबाट स्पर्श गरायो । मलाई गाउ“घरमा कठिनाइमात्र होइन संभावनाहरु पनि प्रशस्तै छन् भन्ने कुरास“ग साक्षात्कार गरायो । तर पनि गाउ“घर अब सहरबजारको उपभोक्तावादी अतिक्रमणबाट बच्न नसकेको तथ्यस“ग र रेमिटान्सको आप्रवाहले गाउ“घरपनि प्यारालाइज हु“दै गएको तीतो यथार्थस“ग पनि जम्काभेट भएको अनुभूति भएको छ । तथापि ठूला भ्रमको पछि नलागी ससाना सत्यहरुस“ग साक्षात्कार हु“दै गाउ“मै बसेर उद्यमी र परिश्रम गर्नेहरुलाई सलाम । अनि सलाम, ती गरिखाने हातहरुलाई ।
मनिकर कार्की ‘निवर्तमान’
manikar.nibartaman@gmail.com
Dainikpatra Daily, 23 Kartik, 2071.
