एउटा पुरानो गीत सम्झन्छु, 'बुढापाकाहरु भन्थे, हिंडेदेखि छेऊ लाग्छ बसे लेऊ लाग्छ' । हो, हिंड्नु अर्थात् यात्रा गर्नुको अर्थ जीवनलाई गतिशील बनाउनु पनि हो । अनि जीवनलाई सा“च्चिकै बुझ्नु पनि हो । त्यही यात्राकै क्रममा यसपाली पर्ूर्वी पाल्पा रामपुर जाने तय भयो । त्यसो त केही दिन लगातार विदा परेको थियो । नोकरी गर्नेहरुका लागि लगातार आउने विदा निकै उपयोगी हुन्छ । झन् घुमफिर गर्नको लागि त यस्तो विदा निकै उपयोगी हुन्छ । त्यसैले यसपाली पनि यो मौकालाई सदुपयोग गर्ने मनसायले पत्रिकाका सहकर्मी महेश रिजालस“ग कुरा गर्दा उनले रामपुर जाने प्रस्ताव राखे । उनको प्रस्ताव अनुसार नै हामी होलीकै दिन बिहान बुटवलबाट उकालो लाग्यौं । होली, रंङहरुस“ग खेल्ने दिन हो । रंगहरु मन पराउनेहरुका लागि यो दिन असाध्यै रमाइलो हुन्छ, तर रङस“ग नखेल्नेका लागि भने असाध्यै दिक्कलाग्दो । मेरो पनि एकाध होली बाहेक अधिकांश होलीहरु त्यस्तै दिक्कलाग्दो गरी बितेका छन् । यस मानेमा यसपाली कुनै पनि हालतमा होलीलाई घरमै बसेर दिक्क मान्दै बिताउने पक्षमा म छ“दै थिइंन । यर्सथ, पहाडतिरको यात्रा गर्ने निधो गरियो ।
झुम्सामै चिया पिउनका लागि हामी रोकियौं र त्यहींकी एकजना दिदीस“ग सोध्दा थाहा लाग्यो झुम्सामा गाउ“लेहरु मिलेर पाक्षिक रुपमा सडक सफा गर्ने गरिएको रहेछ । यदि कोही अनुपस्थित भए पच्चीस रुपैंया जरिवाना गर्ने निर्ण्र्ााभएको रहेछ । त्यसैगरी गाउ“ समूहको बैठकले प्रत्येक घर अगाडि पा“च वटा फूल रोप्ने, सवारी दर्ूघटनालाई न्यूनीकरण गर्नका लागि चालकलाई सवारी साधनको गति कम गर्न लगाउने लगायतका चेतनामूलक काम गरेको रहेछ । घरअगाडि गाडिएको पानीको पाइप बिग्रियो भन्दै एकाबिहानै सडक खनेर खाल्डो पार्ने हाम्रो संस्कार नै हो । यस्तो समाजमा झुम्सावासीको राजमार्ग सफा गर्ने काम सानै भएपनि निकै अनुकरणीय लाग्यो । यहि दृष्य नेपालका सबै ठाउ“ अझ विशेषगरी काठमाण्डूमा दोहोरिए कति जाति हु“दो हो भन्ने कुरा मनन् गर्दै हामी अघि बढ्यौं ।
अबका दृष्यहरु पुरानै रिल चलचित्रको नया“ शोका लागि घुमेझैं घुमिरहे । हामी पनि यस बीचमा त्यति धेरै अलमल नगरी अगाडि बढ्यौं । अनि पाल्पाको आर्यभञ्ज्याङमा चिया खाजाका लागि रोकियौं । केहीबेर थकाई मारेपछि हाम्रो यात्रा आर्यभञ्ज्याङबाट थोरै उकालो हु“दै पर्ूवतर्फलम्पसार परेको बाटोतर्फमोडियो । अबको भूगोल मेरा लागि नितान्त नौलो थियो । एकतर्फी सडक कालोपत्रे गरेको भएपनि ठाउ“ठाउ“मा कालोपत्रे उप्किएर ब्रि्रेको देखिन्थ्यो । पानी बिनाका ससाना खोल्सा खोल्सी, बुट्यान, सालघारी हु“दै अघि बढेको सडक पर्ूर्वी पाल्पाको डा“डैडा“डा खनिएको हु“दा चारैतिरको दृष्यावलोकन राम्रैस“ग हुने रहेछ । एकातिर माडी फा“टको आकर्षा त अर्कोतर्फअन्नपर्ूण्ा, धवलागिरी लगायतका हिम श्रृंखलाहरुको ता“ती, पाल्पाको सुन्दरता अनुपम देखिन्थ्यो । तथापि मध्यान्हको समय भएर होला शायद सेता हिमालले आफूलाई बादलुको घुम्टोभित्र ओढाउन हतार हतार गरेको भान हुन्थ्यो ।
खिलराज रेग्मीले सरकार चलाउ“दा यही फा“ट वरिपरी चक्रपथ बनाउने योजना ल्याएका थिए । रेग्मी सरकारको हचुवाको भरमा खेतीयोग्य भूमिमा सहर बसाउने यस्ता योजनाले नेपालभर अव्यवस्थित सहरिकरण र खेतीयोग्य भूमिको नास एकैसाथ भएको देखिन्छ । गाउ“गाउ“का खेतीयोग्य जमीन समथर मैदान, फा“ट र नदी तथा खोलाका छेउछाउ जतासुकै खेतीयोग्य भूमिमा मानवबस्ती बढिरहेका छन् । वास्तवमा अहिलेसम्म मुलुकमा भूमिको उपयोगितासम्बन्धी नीति लागू हुन सकेको छैन । अनि कस्तो जमिनमा बस्ती बसाउने र कहा“ खेती गर्ने भन्ने कुरा मुख्य रुपमा खडि्कएको छ । यसले गर्दा एकातर्फअव्यवस्थित सहरीकरण बढ्दै गएको छ भने अर्कोतर्फमुलुकभरका उत्पादनमूलक भूमिहरुमा घरघडेरी निर्माण भइरहेका छन् । यो प्रक्रिया झन् पछिल्लो चरणमा सरकारको गाउ“गाउ“लाई नगरपालीका घोषणा गरेस“गै बढिरहेको छ । यदि यहि गतिमा अव्यवस्थित सहरीकरण र खेतीयोग्य भूमिको विनास बढ्दै जाने हो भने त्यसले निकै ठूलो खाद्यान्न संकट उत्पन्न गर्ने संभावना रहन्छ ।
रामपुर बजार पुग्दा त्यस्तै मध्यान्हको १२ बजेको हु“दो हो । मध्यान्हको घाम पारिलो थियो । तथापि वसन्तमा बहने मध्यान्हको सिरसिरे वैसालु वतासले रामपुरलाई निकै मुग्ध बनाएको भान हुन्थ्यो । रामपुरको भूगोल, रहनसहन तथा त्यहा“का संभावनाहरुको बारेमा यसै दैनिकका समाचारदाता सीता डोटेलले बेलिबिस्तार लगाइन् । रामपुरमा खाना खाइसकेपछि केहीबेर व्यवसायिक छलफल पनि भयो र रामपुर बजारलाई एकफन्को मारियो पनि । कालीगण्डकीको तिरमा रहेको रामपुर फा“ट उब्जाउको दृष्टिले निकै उर्वर रहेछ । २२ किलोमिटरको नहरबाट सिंचित हुने रामपुर फा“ट उब्जाउको हिसाबले अब्बल रहेछ । तर यहा“को भूमिमा पनि अब धान, मकै, आलु होइन छड, सिमेन्ट र बालुवाले बनेका घरहरु फल्न थालेका छन् । कालीगण्डकी नदीको दुवैतिर रहेका रामपुर फा“ट र पारीपट्ट िस्याङ्जाको चापकोट नगरपालीका घोषणा भएस“गै त्यहा“को उर्वर भूमिमा आवादी बढ्ने क्रम झन् तीव्र देखियो । तथापि त्यहा“को प्रशासनीक दुःख आफ्नै छ । त्यहा“का नागरिकहरु प्रशासनिक काम गर्नका लागि पाल्पाको तानसेन र स्याङ्जाको पुतलीबजार आउनु पर्दा यहा“को भौगोलिक विभाजन अनि नमिलेको जस्तो देखिन्छ । अहिले मुलुकमा संघीय राज्य निर्माणको विषयमा बहस चल्दैछ । संघीताको कुरा गर्दैगर्दा कतिपय मानिसहरु सिंगो जिल्ला, अञ्चल, विकासक्षेत्रलाई टुक्र्याउनु हु“दैन भनेर तर्क गरिरहेका छन् । अझ लुम्बिनी अञ्चलको हकमा त यो अञ्चललाई एउटै प्रदेश बनाउनुपर्ने र लुम्बिनीलाई त्यसको केन्द्र बनाउनुपर्ने कुरा पनि गरिहेका छन् ।
रामपुर पुगेपछि एउटा प्रश्न जन्मियो के रामपुरका मानिसहरुलाई प्रशासनिक कामको लागि लुम्बिनी वा बुटवल झर्नुपर्दा त्यो कुन दृष्टिकोणबाट सहज हुनेछ - अनि अखण्ड जिल्ला, अञ्चल तथा विकासक्ष्ँेत्रको कुरा गर्नेहरुलाई एकपटक गाउ“गाउ“ डुलाउनर्ुपर्छ, तब थाहा लाग्नेछ प्रदेशहरु बनाउ“दा जिल्ला/अञ्चल विभाजन गर्नुपर्छ कि पर्दैन भन्ने कुरा । हो, संघीयतामा प्रदेशहरु बनाउ“दा नै हो भौगोलिक विभाजन गर्ने र भौगोलिक रुपमा नमिलेका जिल्लाहरुको भूगोल मिलाउने, अपायक पर्ने ठाउ“हरुलाई साबिकका जिल्लाबाट हटाएर अर्कैमा गाभ्ने । चार जिल्लाको सीमाना रामपुरको समग्र विकास र चारै जिल्लाको भौगोलिक दूरीका हिसाबले पनि यस क्षेत्रलाई केन्द्र बनाएर ती जिल्लाहरुको भूगोल मिलाउनुपर्ने लाग्यो । खैर यो राजनैतिक विभाजनको कुरा रह्यो । तथापि रामपुर र चापाकोटलाई केन्द्र बनाएर यसवरीपरीको पाल्पा, नवलपरासी, तनहु“ र स्याङ्जा जिल्लाका केही भागहरु मिलाएर भौगोलिक विभाजन गर्नु उपयुक्त हुने देखिन्छ ।
सा“झको पा“च बजे हामी रामपुरबाट वालिङ स्याङ्जाका लागि हिंड्यौं । झोलुङ्गे पुलबाट कालीगण्डकी तरेर हामी चापाकोटको फा“टैफा“ट अघि बढ्दा रामपुर र चापाकोट भौगोलिक रुपमा फरकफरक जिल्ला भए तापनि यहा“को वस्तुस्थिति र भूगोल अनि उब्जनीको हिसाबले दुवै समान देखिए । त्यहीं थाहा भयो कि यो केही किलोमिटरको दूरीको कालीगण्डकीमा पा“चवटा पक्की पुल बन्दैछन् । केही किलोमिटरको दुरीमा रहेका दर्ुइ बजार जोड्नका लागि कालीगण्डकीमा पा“च/पा“च वटा पुल किन चाहियो - बरु पा“चवटा पुल बनाउने बजेटले त्यहा“को सडकस्तरोन्नति गर्दा उपयुक्त हुने देखिन्छ । तथापि राजनीतिक लबिङका कारण विकासको नाउ“मा अनावश्यक खर्च हो जस्तो लाग्छ । हामीले देशैभरीको स्थिति हर्ेर्ने हो भने सडक र पुल जताततै बनिरहेका छन् । हो, सडक र पुलले विकास र प्रगतिलाई जोड्ने काम गर्छ । तर, विकासको नाउ“मा थोरै थोरै पैसा र्छर्नुभन्दा साझा आवश्यकतालाई ध्यानमा दिएर दीगो विकासको अवधारणा अनुरुप एउटै सडक या पुललाई व्यववस्थित र गुणस्तरीय बनाउदा राम्रो हुने हो । तर, अहिले नेपालको विकास यस्तै छ, टुक्रे खुद्रे विकास, जहा“ बाटाहरु प्रशस्त बन्छन् तर सबै वषर्ायामको पानीले बगाएर लैजान्छ र फेरि हिउ“दमा उत्तिकै बजेट खर्चगरी पुनःनिर्माण गर्नुपर्छ ।
चापाकोटबाट उकालो लाग्दा सा“झको गोधुली सा“झ भइसकेको थियो । पहाडी कच्चीबाटो भइकन पनि यो त्यत्ति अफ्ठेरो भने थिएन । केही दिन अघि परेको पानीले बाटोको धुलो सबै बगाएकोले बाटो सफा थियो । डा“डाका“डा, उकालो, चौतारी, बुट्यान, वन, खोल्साखोल्सी हु“दै हाम्रो यात्रा निरन्तर अघि बढ्दै गयो । चापाकोट नगरपालीकाकै उचाइमा रहेको धुरकोट, ठा“टीमा पुग्दा पश्चिममा डुब्नै लागेको रातो घामले छरेको लालीमाले पश्चिम पहाडै राताम्य बनाएको देखियो । केहीबेर हामी पनि त्यसदिनको डुब्दो घामलाई विदाई गर्न रोकियौं । सर्ूयास्तको दृष्यावलोकनका लागि यो स्थान पनि निकै उपयुक्त लाग्यो । हुन त नेपाल डा“डाका“डाबाटै बनेको देश भएकोले यस्ता भूगोलहरु जताततै छन् । तर, हामीले यस्ता क्षेत्रहरुको उचित सर्ंवर्द्धन र विकास गर्न सकेको खण्डमा पर्यटकीय गन्तब्यको लागि नेपाल विश्वकै नमूना बन्ने कुरामा कुनै विमती छैन ।
यात्रा अघि बढ्यो । फेरि तीनै डा“डाका“डा, घुम्ती, मोड, खोल्साखोल्सी नया“ परिवेश र भूगोलमा दोहोरिरहेका थिए । जगतभञ्ज्याङमा आइपुग्दा झमक्कै सा“झ परिसकेको थियो । अब भने आरालो हर्ुइंकिनु थियो । जसै ओरालो लागियो बाटो बिग्रिएर उबडखाबड भएको रहेछ । त्यही बाटो हु“दै वालिङ आइपुग्दा सा“झको सात बजिसकेको थियो । सा“झ केहीबेर स्याङ्जा प्रतिनिधि गोपाल जीटीले त्यहीं बस्ने व्यवस्था गरे । अनि चापाकोटका अर्का मित्र कृष्ण देवकोटास“ग पनि त्यहीं भेट भयो । त्यस रात त्यहीं वालिङमै बिताइयो । भोलिपल्ट बिहान स्थानीय समाचारदाता गोपाल जीटी तथा सञ्चारकर्मी मुक्ति न्यौपाने र बुटवलकै एक वित्तीय संस्थामा काम गर्ने मित्र गोविन्द अधिकारीस“ग भेट भयो । गोविन्दजीको घर नै वालिङ भएको हु“दा संयोगवश उनी त्यतिबेला घर आएका रहेछन र त्यहीं भेट भयो । अब हामी स“गस“गै वालिङ बजारलाई सरर्सर्ती अवलोकन गर्नतिर लाग्यौं । जसक्रममा गोविन्दजीले समग्र वालिङ बजारको संक्षिप्त इतिहासदेखि यसका संभावनाहरुको पनि चर्चा गरे । वालिङ जसरी कृषि उत्पादनका लागि उर्वर मानिन्छ, त्यसैगरी यसको ऐतिहासिक, धार्मिक पृष्ठभूमि पनि आफ्नै खालको छ ।
वालिङबाट उत्तरतर्फकरिब १०/१२ किलोमिटरको दुरीमा रहेको स्वरेक गाविसमा अवस्थित स्वरेक मैदानबाट उडान गरिने प्याराग्लाईडिङ्ग पनि वालिङको नया“ पर्यटकीय आकर्षा रहेछ । त्यसैगरी कृषि उत्पादनको लागि उर्वर देखिने आ“धीखोलाका फा“टहरुलाई अन्नको भण्डारको रुपमा तथा वन पैदावारस“ग सम्बन्धित उद्योगहरुको विकास गर्न सके सा“च्चिकै स्याङ्जा सुन्दर मात्र होइन समृद्ध पनि हुने देखिन्छ । प्राकृतिक रुपमा सुन्दर स्याङ्जा र स्याङ्जाको समृद्धिको रुपमा वालिङको विकास तीव्र रुपमा अघि बढेको बुझियो । वालिङमै पनि आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरुका लागि अत्याधुनिक सुविधासम्पन्न होटलहरु खोल्नेक्रम जारी रहेछ । स्तरीय तथा सुविधायुक्त होटलहरुले पर्यटकीय विकासमा निकै महत्वपर्ूण्ा भूमिका निर्वाह गरेका हुन्छन् । त्यसै क्रममा त्यहींका एक स्थानीय होटल व्यवसायी शिव पराजुलीले स्तरीय होटल भेनस सञ्चालनमा ल्याएका रहेछन् । हामीलाई पनि मित्र गोपालजीले त्यही होटलमा राखेका थिए । बिहानको खाना त्यहीं खाएर वालिङलाई विदाई गर्दा त्यस्तै मध्यान्हको एक बजेको थियो ।
मनिकर कार्की 'निवर्तमान'
बुटवलबाट मोटरसाइकलमा उकालो लाग्दा सात बजिसकेको थियो । सिद्धबाबाको पहरो क्रस भएर दोभान, झुम्साको नागबेली बाटो हर्ुइंकिंदा बसन्ती हावाको झोंकाले एक खालको रोमाञ्चित बनाएकै थियो । वसन्त ऋतुको आगमनस“गै पहाडतिर उकालो लाग्दा तनस“ग ठोक्किने गुवाली हावाको झोंकाको र्स्पर्शनै मादक हुन्छ । हो, यो बाटो हिंड्दा त्यस्तै अनुभूति भयो । जसै झुम्सा पुगियो, सडकको दाया“बाया“ कल्याङमल्याङ गरिरहेका मानिसको झुण्डतर्फध्यान आकृष्ट भयो । सुरुमा शायद केही घटना पो घटेछ कि झैं पनि लाग्यो । तर, त्यो हल्लाखल्ला त बडो राम्रो कामको लागि पो रहेछ । गाउ“लेहरु पाक्षिक रुपमा सडक सफा गर्नका लागि सडकको छेउछाउ झाडु, कुचो, कोदालो, बेल्चा चलाइरहेका पो देखिए । सा“झपख फोहोरको पोको लिएर बाटोको छेउछाउ, नदी, नहर तथा दोबाटोमा फाल्न हिंड्ने हामी बुटवलबासीहरुले सा“च्चिकै मनन् गर्नुपर्ने दृष्य बुटवलबाट असाध्यै निकट रहेको झुम्साले सिकाइरहेको थियो । तर, खै कति बुटवलबासीले सिके कुन्नि -
झुम्सामै चिया पिउनका लागि हामी रोकियौं र त्यहींकी एकजना दिदीस“ग सोध्दा थाहा लाग्यो झुम्सामा गाउ“लेहरु मिलेर पाक्षिक रुपमा सडक सफा गर्ने गरिएको रहेछ । यदि कोही अनुपस्थित भए पच्चीस रुपैंया जरिवाना गर्ने निर्ण्र्ााभएको रहेछ । त्यसैगरी गाउ“ समूहको बैठकले प्रत्येक घर अगाडि पा“च वटा फूल रोप्ने, सवारी दर्ूघटनालाई न्यूनीकरण गर्नका लागि चालकलाई सवारी साधनको गति कम गर्न लगाउने लगायतका चेतनामूलक काम गरेको रहेछ । घरअगाडि गाडिएको पानीको पाइप बिग्रियो भन्दै एकाबिहानै सडक खनेर खाल्डो पार्ने हाम्रो संस्कार नै हो । यस्तो समाजमा झुम्सावासीको राजमार्ग सफा गर्ने काम सानै भएपनि निकै अनुकरणीय लाग्यो । यहि दृष्य नेपालका सबै ठाउ“ अझ विशेषगरी काठमाण्डूमा दोहोरिए कति जाति हु“दो हो भन्ने कुरा मनन् गर्दै हामी अघि बढ्यौं ।
अबका दृष्यहरु पुरानै रिल चलचित्रको नया“ शोका लागि घुमेझैं घुमिरहे । हामी पनि यस बीचमा त्यति धेरै अलमल नगरी अगाडि बढ्यौं । अनि पाल्पाको आर्यभञ्ज्याङमा चिया खाजाका लागि रोकियौं । केहीबेर थकाई मारेपछि हाम्रो यात्रा आर्यभञ्ज्याङबाट थोरै उकालो हु“दै पर्ूवतर्फलम्पसार परेको बाटोतर्फमोडियो । अबको भूगोल मेरा लागि नितान्त नौलो थियो । एकतर्फी सडक कालोपत्रे गरेको भएपनि ठाउ“ठाउ“मा कालोपत्रे उप्किएर ब्रि्रेको देखिन्थ्यो । पानी बिनाका ससाना खोल्सा खोल्सी, बुट्यान, सालघारी हु“दै अघि बढेको सडक पर्ूर्वी पाल्पाको डा“डैडा“डा खनिएको हु“दा चारैतिरको दृष्यावलोकन राम्रैस“ग हुने रहेछ । एकातिर माडी फा“टको आकर्षा त अर्कोतर्फअन्नपर्ूण्ा, धवलागिरी लगायतका हिम श्रृंखलाहरुको ता“ती, पाल्पाको सुन्दरता अनुपम देखिन्थ्यो । तथापि मध्यान्हको समय भएर होला शायद सेता हिमालले आफूलाई बादलुको घुम्टोभित्र ओढाउन हतार हतार गरेको भान हुन्थ्यो ।
खिलराज रेग्मीले सरकार चलाउ“दा यही फा“ट वरिपरी चक्रपथ बनाउने योजना ल्याएका थिए । रेग्मी सरकारको हचुवाको भरमा खेतीयोग्य भूमिमा सहर बसाउने यस्ता योजनाले नेपालभर अव्यवस्थित सहरिकरण र खेतीयोग्य भूमिको नास एकैसाथ भएको देखिन्छ । गाउ“गाउ“का खेतीयोग्य जमीन समथर मैदान, फा“ट र नदी तथा खोलाका छेउछाउ जतासुकै खेतीयोग्य भूमिमा मानवबस्ती बढिरहेका छन् । वास्तवमा अहिलेसम्म मुलुकमा भूमिको उपयोगितासम्बन्धी नीति लागू हुन सकेको छैन । अनि कस्तो जमिनमा बस्ती बसाउने र कहा“ खेती गर्ने भन्ने कुरा मुख्य रुपमा खडि्कएको छ । यसले गर्दा एकातर्फअव्यवस्थित सहरीकरण बढ्दै गएको छ भने अर्कोतर्फमुलुकभरका उत्पादनमूलक भूमिहरुमा घरघडेरी निर्माण भइरहेका छन् । यो प्रक्रिया झन् पछिल्लो चरणमा सरकारको गाउ“गाउ“लाई नगरपालीका घोषणा गरेस“गै बढिरहेको छ । यदि यहि गतिमा अव्यवस्थित सहरीकरण र खेतीयोग्य भूमिको विनास बढ्दै जाने हो भने त्यसले निकै ठूलो खाद्यान्न संकट उत्पन्न गर्ने संभावना रहन्छ ।
रामपुर बजार पुग्दा त्यस्तै मध्यान्हको १२ बजेको हु“दो हो । मध्यान्हको घाम पारिलो थियो । तथापि वसन्तमा बहने मध्यान्हको सिरसिरे वैसालु वतासले रामपुरलाई निकै मुग्ध बनाएको भान हुन्थ्यो । रामपुरको भूगोल, रहनसहन तथा त्यहा“का संभावनाहरुको बारेमा यसै दैनिकका समाचारदाता सीता डोटेलले बेलिबिस्तार लगाइन् । रामपुरमा खाना खाइसकेपछि केहीबेर व्यवसायिक छलफल पनि भयो र रामपुर बजारलाई एकफन्को मारियो पनि । कालीगण्डकीको तिरमा रहेको रामपुर फा“ट उब्जाउको दृष्टिले निकै उर्वर रहेछ । २२ किलोमिटरको नहरबाट सिंचित हुने रामपुर फा“ट उब्जाउको हिसाबले अब्बल रहेछ । तर यहा“को भूमिमा पनि अब धान, मकै, आलु होइन छड, सिमेन्ट र बालुवाले बनेका घरहरु फल्न थालेका छन् । कालीगण्डकी नदीको दुवैतिर रहेका रामपुर फा“ट र पारीपट्ट िस्याङ्जाको चापकोट नगरपालीका घोषणा भएस“गै त्यहा“को उर्वर भूमिमा आवादी बढ्ने क्रम झन् तीव्र देखियो । तथापि त्यहा“को प्रशासनीक दुःख आफ्नै छ । त्यहा“का नागरिकहरु प्रशासनिक काम गर्नका लागि पाल्पाको तानसेन र स्याङ्जाको पुतलीबजार आउनु पर्दा यहा“को भौगोलिक विभाजन अनि नमिलेको जस्तो देखिन्छ । अहिले मुलुकमा संघीय राज्य निर्माणको विषयमा बहस चल्दैछ । संघीताको कुरा गर्दैगर्दा कतिपय मानिसहरु सिंगो जिल्ला, अञ्चल, विकासक्षेत्रलाई टुक्र्याउनु हु“दैन भनेर तर्क गरिरहेका छन् । अझ लुम्बिनी अञ्चलको हकमा त यो अञ्चललाई एउटै प्रदेश बनाउनुपर्ने र लुम्बिनीलाई त्यसको केन्द्र बनाउनुपर्ने कुरा पनि गरिहेका छन् ।
रामपुर पुगेपछि एउटा प्रश्न जन्मियो के रामपुरका मानिसहरुलाई प्रशासनिक कामको लागि लुम्बिनी वा बुटवल झर्नुपर्दा त्यो कुन दृष्टिकोणबाट सहज हुनेछ - अनि अखण्ड जिल्ला, अञ्चल तथा विकासक्ष्ँेत्रको कुरा गर्नेहरुलाई एकपटक गाउ“गाउ“ डुलाउनर्ुपर्छ, तब थाहा लाग्नेछ प्रदेशहरु बनाउ“दा जिल्ला/अञ्चल विभाजन गर्नुपर्छ कि पर्दैन भन्ने कुरा । हो, संघीयतामा प्रदेशहरु बनाउ“दा नै हो भौगोलिक विभाजन गर्ने र भौगोलिक रुपमा नमिलेका जिल्लाहरुको भूगोल मिलाउने, अपायक पर्ने ठाउ“हरुलाई साबिकका जिल्लाबाट हटाएर अर्कैमा गाभ्ने । चार जिल्लाको सीमाना रामपुरको समग्र विकास र चारै जिल्लाको भौगोलिक दूरीका हिसाबले पनि यस क्षेत्रलाई केन्द्र बनाएर ती जिल्लाहरुको भूगोल मिलाउनुपर्ने लाग्यो । खैर यो राजनैतिक विभाजनको कुरा रह्यो । तथापि रामपुर र चापाकोटलाई केन्द्र बनाएर यसवरीपरीको पाल्पा, नवलपरासी, तनहु“ र स्याङ्जा जिल्लाका केही भागहरु मिलाएर भौगोलिक विभाजन गर्नु उपयुक्त हुने देखिन्छ ।
सा“झको पा“च बजे हामी रामपुरबाट वालिङ स्याङ्जाका लागि हिंड्यौं । झोलुङ्गे पुलबाट कालीगण्डकी तरेर हामी चापाकोटको फा“टैफा“ट अघि बढ्दा रामपुर र चापाकोट भौगोलिक रुपमा फरकफरक जिल्ला भए तापनि यहा“को वस्तुस्थिति र भूगोल अनि उब्जनीको हिसाबले दुवै समान देखिए । त्यहीं थाहा भयो कि यो केही किलोमिटरको दूरीको कालीगण्डकीमा पा“चवटा पक्की पुल बन्दैछन् । केही किलोमिटरको दुरीमा रहेका दर्ुइ बजार जोड्नका लागि कालीगण्डकीमा पा“च/पा“च वटा पुल किन चाहियो - बरु पा“चवटा पुल बनाउने बजेटले त्यहा“को सडकस्तरोन्नति गर्दा उपयुक्त हुने देखिन्छ । तथापि राजनीतिक लबिङका कारण विकासको नाउ“मा अनावश्यक खर्च हो जस्तो लाग्छ । हामीले देशैभरीको स्थिति हर्ेर्ने हो भने सडक र पुल जताततै बनिरहेका छन् । हो, सडक र पुलले विकास र प्रगतिलाई जोड्ने काम गर्छ । तर, विकासको नाउ“मा थोरै थोरै पैसा र्छर्नुभन्दा साझा आवश्यकतालाई ध्यानमा दिएर दीगो विकासको अवधारणा अनुरुप एउटै सडक या पुललाई व्यववस्थित र गुणस्तरीय बनाउदा राम्रो हुने हो । तर, अहिले नेपालको विकास यस्तै छ, टुक्रे खुद्रे विकास, जहा“ बाटाहरु प्रशस्त बन्छन् तर सबै वषर्ायामको पानीले बगाएर लैजान्छ र फेरि हिउ“दमा उत्तिकै बजेट खर्चगरी पुनःनिर्माण गर्नुपर्छ ।
चापाकोटबाट उकालो लाग्दा सा“झको गोधुली सा“झ भइसकेको थियो । पहाडी कच्चीबाटो भइकन पनि यो त्यत्ति अफ्ठेरो भने थिएन । केही दिन अघि परेको पानीले बाटोको धुलो सबै बगाएकोले बाटो सफा थियो । डा“डाका“डा, उकालो, चौतारी, बुट्यान, वन, खोल्साखोल्सी हु“दै हाम्रो यात्रा निरन्तर अघि बढ्दै गयो । चापाकोट नगरपालीकाकै उचाइमा रहेको धुरकोट, ठा“टीमा पुग्दा पश्चिममा डुब्नै लागेको रातो घामले छरेको लालीमाले पश्चिम पहाडै राताम्य बनाएको देखियो । केहीबेर हामी पनि त्यसदिनको डुब्दो घामलाई विदाई गर्न रोकियौं । सर्ूयास्तको दृष्यावलोकनका लागि यो स्थान पनि निकै उपयुक्त लाग्यो । हुन त नेपाल डा“डाका“डाबाटै बनेको देश भएकोले यस्ता भूगोलहरु जताततै छन् । तर, हामीले यस्ता क्षेत्रहरुको उचित सर्ंवर्द्धन र विकास गर्न सकेको खण्डमा पर्यटकीय गन्तब्यको लागि नेपाल विश्वकै नमूना बन्ने कुरामा कुनै विमती छैन ।
यात्रा अघि बढ्यो । फेरि तीनै डा“डाका“डा, घुम्ती, मोड, खोल्साखोल्सी नया“ परिवेश र भूगोलमा दोहोरिरहेका थिए । जगतभञ्ज्याङमा आइपुग्दा झमक्कै सा“झ परिसकेको थियो । अब भने आरालो हर्ुइंकिनु थियो । जसै ओरालो लागियो बाटो बिग्रिएर उबडखाबड भएको रहेछ । त्यही बाटो हु“दै वालिङ आइपुग्दा सा“झको सात बजिसकेको थियो । सा“झ केहीबेर स्याङ्जा प्रतिनिधि गोपाल जीटीले त्यहीं बस्ने व्यवस्था गरे । अनि चापाकोटका अर्का मित्र कृष्ण देवकोटास“ग पनि त्यहीं भेट भयो । त्यस रात त्यहीं वालिङमै बिताइयो । भोलिपल्ट बिहान स्थानीय समाचारदाता गोपाल जीटी तथा सञ्चारकर्मी मुक्ति न्यौपाने र बुटवलकै एक वित्तीय संस्थामा काम गर्ने मित्र गोविन्द अधिकारीस“ग भेट भयो । गोविन्दजीको घर नै वालिङ भएको हु“दा संयोगवश उनी त्यतिबेला घर आएका रहेछन र त्यहीं भेट भयो । अब हामी स“गस“गै वालिङ बजारलाई सरर्सर्ती अवलोकन गर्नतिर लाग्यौं । जसक्रममा गोविन्दजीले समग्र वालिङ बजारको संक्षिप्त इतिहासदेखि यसका संभावनाहरुको पनि चर्चा गरे । वालिङ जसरी कृषि उत्पादनका लागि उर्वर मानिन्छ, त्यसैगरी यसको ऐतिहासिक, धार्मिक पृष्ठभूमि पनि आफ्नै खालको छ ।
वालिङबाट उत्तरतर्फकरिब १०/१२ किलोमिटरको दुरीमा रहेको स्वरेक गाविसमा अवस्थित स्वरेक मैदानबाट उडान गरिने प्याराग्लाईडिङ्ग पनि वालिङको नया“ पर्यटकीय आकर्षा रहेछ । त्यसैगरी कृषि उत्पादनको लागि उर्वर देखिने आ“धीखोलाका फा“टहरुलाई अन्नको भण्डारको रुपमा तथा वन पैदावारस“ग सम्बन्धित उद्योगहरुको विकास गर्न सके सा“च्चिकै स्याङ्जा सुन्दर मात्र होइन समृद्ध पनि हुने देखिन्छ । प्राकृतिक रुपमा सुन्दर स्याङ्जा र स्याङ्जाको समृद्धिको रुपमा वालिङको विकास तीव्र रुपमा अघि बढेको बुझियो । वालिङमै पनि आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरुका लागि अत्याधुनिक सुविधासम्पन्न होटलहरु खोल्नेक्रम जारी रहेछ । स्तरीय तथा सुविधायुक्त होटलहरुले पर्यटकीय विकासमा निकै महत्वपर्ूण्ा भूमिका निर्वाह गरेका हुन्छन् । त्यसै क्रममा त्यहींका एक स्थानीय होटल व्यवसायी शिव पराजुलीले स्तरीय होटल भेनस सञ्चालनमा ल्याएका रहेछन् । हामीलाई पनि मित्र गोपालजीले त्यही होटलमा राखेका थिए । बिहानको खाना त्यहीं खाएर वालिङलाई विदाई गर्दा त्यस्तै मध्यान्हको एक बजेको थियो ।
मनिकर कार्की 'निवर्तमान'
Published at: Dainikpatra Daily, Saturday, Chaitra 7, 2071
